بەلاڤبوونا گۆتارەکا "د.دژوار ٲحمد پیراموس"ماموستایێ زانکویا جیهان-دهۆک ل کولیژا یاسا، ل بن ناڤ و نیشانێن (سیستەمێ فیدڕالی ل ئیراقێ د ناڤبەرا نووژەنکرنێ و گوهۆڕینێدا)
سیسته‌مێ فیدرالی ل ئیراقێ د ناڤبه‌را نووژه‌نكرنێ و گوهۆرینێ دا
د. دژوار سندی
پرۆسێسا بڕێڤه‌چوونا هه‌لبژارتنێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ ئه‌وا هاتیه ده‌ستنیشانكرن ل یازده‌ی چریا دووێ سالا (2025)، پیگه‌یه‌كێ گرنگ و مێژووییه بۆ هه‌لسه‌نگاندن و پێداچوونێ د ئه‌زموونا سیسته‌مێ فیدرالی یێ ئیراقێ دا؛ ئه‌وا كو د ده‌ستوورێ سالا (2005) دا هاتیه بنیاتكرن و جهێ ئاماژێیه، هه‌تا نوكه ئه‌ڤ سیسته‌مه مایه د ناڤبه‌را تێكستێن ده‌ستووری و ژكارئێخستنا پراكتیزه‌كرنا وێ ل كه‌توارێ سیاسی دا. مژاره هه‌ره گره‌نگ و سه‌رنجڕاكێش ژی د سیسته‌مێ فیدرالی یێ ئیراقێ دا؛ بۆ تاكه هه‌رێما دانپێدان پێكری ڤه‌دگه‌ریت، وه‌كو هه‌رێمه‌كا فیدرالی ئه‌وژی هه‌رێما كوردستانێ یه. دیسا ڕه‌وشه‌كا تایبه‌ته ل بنیاتێ سیسته‌مێ حوكمرانیا ده‌وله‌تا ئیراقێ. له‌وڕا شه‌رعییه‌ت و مانا سیسته‌مێ فیدرالی ل ئیراقێ دهێته هه‌لاویستن لپه‌ی پابه‌ندبوون و ته‌كه‌زیا به‌غدا لسه‌ر جێبه‌جێكرنا گه‌ره‌نتیێن و بنه‌مایێن ل ده‌ستووری فیدرالی دا هاتینه دارشتن بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌رێما كوردستانێ، ئه‌ڤ چه‌نده ژی چاوا به‌رجه‌سته‌دبیت؟ هه‌لبه‌ت ب به‌رزبوونا وره‌یا و شیانیێن هه‌رێما كوردستانێ بۆ ڤه‌گوهۆراندنا ئه‌وان ده‌ستكه‌فتیێن سیاسی بۆ مافێن سازۆمه‌نی یێن به‌رده‌وام. ژبه‌ركو ده‌ستوورێ فیدرالی یێ ئیراقی وه‌كو به‌لگه‌نامه‌یه‌كا بنیاتدانه‌ر و رێكخه‌ر بۆ سیسته‌مه‌كێ "فیدرالی یێ نه‌هه‌ڤسه‌نگ" دهێته هه‌ژمارتن، وه‌كو نموونه د ماده‌یێن (117 و 121) دا، ده‌ستهه‌لاتێن یاسایی و ئابۆری یێن به‌رفره‌ه بۆ هه‌رێما كوردستانێ ده‌ستنیشان دكه‌ت و دپه‌خشیت، به‌لێ د هه‌مبه‌ر دا مادده‌یا (112) ئاراسته‌یا كونترۆلكرن و بڕێڤه‌برنا چاڤكانیێن گاز و نه‌فتێ بۆ ده‌ستهه‌لاتا فیدرالی پاراستییه. ئه‌ڤ ناكۆكییه ئێك ژ ناكۆكیێن دیاره د تێكستێن ده‌ستووری دا و هێمایه‌ك و ڕنگڤه‌دانه‌كه بۆ كێشه و ئاریشه‌یێن كۆیر یێن د گریێبه‌ستا جڤاكی یا د ناڤبه‌را گه‌لێ ئیراقێ دا هه‌ی، له‌وڕا د شیاندایه بهێته گۆتن كو ئه‌ڤ هه‌ڤپه‌یمانه نه‌شیایه مێژوو و میراتگێریا مه‌ركه‌زییه‌تیا سته‌مكاریێ تێپه‌رینیت ل هه‌مبه‌ری هه‌ولا هه‌لمژینا حه‌ز و خواسته‌كێن هه‌رێما كوردستانێ بۆ به‌رجسته‌كرنا ماف و ئازادیێن خۆ ل گه‌ل رێڤه‌برنا خۆجهی.
سه‌ره‌رای كو هه‌رێما كوردستانێ ل په‌ی ده‌ستوورێ فیده‌رالی قه‌واریه‌كێ فیده‌رالی یه، ڕوی ب ڕوی ئاسته‌نگ و ململانه‌یه‌كا مه‌زن بوویه ژپێخه‌مه‌ت وه‌رگرتنا مافێن خۆ یێن داریی وه‌كو (12.67%) ژ بودجه‌یا گشتی، دیسا مافێن دارایی یێن هیّزیّن ئه‌منی و پێشمه‌رگه‌ی، ل ژێر ڕاڤه‌كرنێن شاش و لایه‌نپه‌رست یێن دادگه‌ها فیدرالی بۆ تێكستێن دستووری ل بن گڤاشتن و فشارێن سیاسی و تائیفی. و د ئه‌ڤی چارچووڤه‌ی دا هه‌لبژارتنێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ ئه‌وێن دێ سالا (2025) دا هێنه ئه‌نجامدان، تاقیكرنه‌كه بۆ دیاركرنا ئاستێ راسته‌قینه یێ پرۆژه‌یێ سیسته‌مێ فیدرالی ل ده‌وله‌تا ئیراقێ.
ژ ڕووی ده‌ستووری ڤه، د شیاندایه هه‌رێما كوردستانێ گرانیا خۆ یا هه‌لبژاتنان ئه‌وا نێزیكی ڕێژه‌یا (15%) ژ كورسیێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ بكاربینیت بۆ دروستكرنا هه‌ڤپه‌یمانییه‌كا بهێز بۆ پالپشتیكرنا هه‌رێمێ ب ده‌ركرنا یاسایێن پشتگیر بۆ به‌رجه‌ستكرنا ده‌ستهه‌لاتێن هه‌رێمێ یێن ده‌ستووری و چالاككرنا وان، وه‌كو نموونه یاسا نه‌فت و گازێ، ئه‌كتیفكرنا ماده‌یا (140) یا تایبه‌ت ب پرسا ده‌ڤه‌رێن ناكۆكی ل سه‌ر هه‌ی مینا كه‌ركووكێ. به‌لێ سه‌ركه‌فتنا ئه‌ڤێ ستراتیژییه‌تێ په‌یوه‌سته ب زالبوون و كونترۆلكرنا ناكۆكیێن ناڤخۆیی د ناڤبه‌را پارتێن سیاسی یێن هه‌رێما كوردستانێ، ئه‌وێن دێ بنه ئه‌گه‌رێ لاوازبوونا قه‌واره‌یێ هه‌رێما كوردستانێ د گفتوگۆیان دا ل په‌ی بیردۆزه‌یا بژارده‌یا ئه‌قلانی د په‌یوه‌ندیێن فیدرالی دا. له‌وڕا ناكۆكی و دابه‌شبوونا ناڤخۆی ئاستێ شیانێن هه‌رێما كوردستانێ كێم دكه‌ت بۆ په‌یره‌وكرنا و بكارئینانا گڤاشتنێن كارتێكه‌ر ل سه‌ر حوكمه‌تا مه‌ركه‌زی ب مه‌ره‌ما ڤه‌گوهۆراندنا ئه‌وان ده‌ستكه‌فتێن سیاسی بۆ مافێن سازومه‌نی یێن به‌رده‌وام. ب تایبه‌تی ل ژێر زالبوونا هه‌ڤپه‌یمانی و ته‌ڤگه‌رێن ئایینی و تائیفگه‌ری.
ل سه‌ر ئاستێ جیوپۆلۆتیكی، ده‌ستێوه‌ردانا ناڤچه‌یی و هه‌ریێمی فاكته‌ره‌كی گرنگه بۆ ده‌ستنیشانكرنا چاره‌نڤیسا فیدرالییه‌تا ئیراقی. ژبه‌ركو ئه‌ڤی فاكته‌ری كارگه‌رییه‌كا مه‌زن د یاریا سیاسی یا ئیراقێ دا یا هه‌ی. ژلایه‌كی ڤه نێزیكبوونا توركیا ل گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ مه‌ترسیه‌كا مه‌زن دگه‌ل دا هه‌یه، كو د چارچووڤه‌یێ ئه‌ڤێ په‌یوه‌ندیێ دا دهێته پێشبینیكرن توركیا پرسا كوردی وه‌ك كارته‌كا فشارێ ل هه‌مبه‌ر ناكۆكیێن خۆ ل گه‌ل حوكمه‌تا به‌غدا و ته‌هرانێ دا بكاربینیت. ژلایه‌كێدی ڤه، ئیرانێ هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ ب هێزبوونا فیدرالییه‌تا ئیراقێ ره‌د دكه‌ت، ژبه‌ركو دبینیت هه‌ڕه‌شه و گه‌فه ل سه‌ر زالبوونا وێ بۆ دیمه‌نێ سیاسی یێ ئیراقی، ئه‌وا دهێته په‌یره‌وكرن ب هه‌ڤكاریا پارتێن سیاسی سه‌ر ب ئیرانێ ڤه. و ئه‌ڤ سیناریۆیه هه‌رێما كوردستانێ دكه‌ته مه‌یدانا شه‌ڕێ سیاسی یێ ب وه‌كاله‌ت، كو تێدا مافێن ده‌ستووری یێن هه‌رێما كوردستانێ به‌رقه‌رار نابن ب شه‌رعییه‌تا ناڤخۆیی (تێكستێن ده‌ستووری)، به‌لكو ل په‌ی هه‌ڤسه‌نگییا هێزا ناڤچه‌یی و هه‌رێمی یا نه سه‌قامگیر ل ئیراقێ دا.
ل دوماهیێ، پاشه‌رۆژا فیدرالییه‌تا ده‌وله‌تا ئیراقێ ئه‌وا ب نوونه‌راتیا هه‌رێما كوردستانێ ڤه په‌یوه‌ست، ب تنێ گرێدا تێكستێن ده‌ستووری ڤه نینه، یانژی میكانیزما هه‌لبژارتنێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ، به‌لكو په‌یوه‌سته ب شیانێن نوونه‌رێن پارتێن سیاسی د ڤه‌گوهۆراندنا هه‌لبژارتنێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ وه‌كو ده‌رفه‌ته‌ك بۆ دوباره رێكخستن و نویژه‌نكرنا تێكست و به‌ندێن هه‌ڤپه‌یمانا جڤاكی یا د ناڤبه‌را گه‌لێ ئیراقێ دا هاتیه به‌رجسته‌كرن د ده‌ستوورێ سالا (2005) دا. واته هه‌لبژارتنێن جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ ل سالا (2025) یان دێ بیته ئامرازه‌ك بۆ په‌یداكرنا هه‌ڤسه‌نگیێ د ناڤبه‌را ده‌ستهه‌لاتێن هه‌رێما كوردستانێ و ده‌ستهه‌لاتێن حوكمه‌تا مه‌ركه‌زی دا، یانژی ئه‌ڤ ناكۆكی و ئالۆزیێن هه‌یین دێ كویرتر لێكه‌ت، وه‌كو ده‌سپێكه‌ك بۆ ڕاگه‌هاندنا شكستنا ئه‌زموونا سیسته‌مێ فیدرالی ل ئیراقێ، و هه‌رێما كوردستانێ به‌ر ب بژارده‌یێن دیڤه بیت مینا سیسته‌مێ كۆنفیدرالیه‌تێ.
*مامۆستای زانینگه‌هێ
